Muzeum Miejskie w Opolu powstało w 1900 roku z inicjatywy opolskiego Związku Filomatów. Sale muzealne mieszczące się w dawnej szkole wyższej dla dziewcząt przy ul. Ozimskiej 6 zostały udostępnione publiczności 4 listopada tegoż roku. Od tego momentu muzeum parokrotnie zmieniało siedzibę. W latach 1907 – 1926 mieściło się w salach parterowych dawnego klasztoru franciszkańskiego przy ówczesnym pl. Rejencyjnym 3 (obecnie pl. Wolności). W 1926 roku zostało przeniesione do dawnej fabryki cygar przy Gartenstrasse 12 (obecnie ul. Sienkiewicza). W 1932 roku muzeum umieszczono na piętrze budynku dawnego kolegium jezuickiego przy Małym Rynku 7. W pomieszczeniach tych „Städtisches Museum” funkcjonowało do 1945 roku. Przedwojenne muzeum posiadało zbiory archeologiczne, przyrodnicze, kartograficzne, rzemiosła artystycznego m.in. fajanse z prószkowskiej manufaktury, militaria pruskie z XIX wieku, zbiory historyczne dotyczące Opola i eksponaty pochodzące z niemieckich kolonii. W czasie działań wojennych w 1945 roku, budynek muzeum nie został zniszczony, natomiast większość zbiorów uległa rozproszeniu.
Po drugiej wojnie światowej Muzeum Miejskie zostało otwarte dla publiczności 1 września 1946 roku w tym samym obiekcie. W 1950 roku placówka została upaństwowiona i otrzymała nową nazwę – Muzeum Śląska Opolskiego. Od roku 1966 instytucja pełniła rolę muzeum okręgowego, któremu podlegały wszystkie placówki muzealne na terenie województwa opolskiego poza Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych w Łambinowicach – Opolu.
W 1999 roku, w wyniku reformy muzealnictwa polskiego, muzeum z placówki państwowej stało się instytucją samorządową podległą samorządowi wojewódzkiemu. Obecnie muzeum posiada jeden oddział – Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Św. Anny.
Siedziba główna Muzeum Śląska Opolskiego mieści się w barokowym budynku, który powstał w końcu XVII wieku, w wyniku przebudowy i połączenia dwóch kamienic. W 1773 roku, po sekularyzacji majątku jezuitów, budynek przejęła administracja pruska. Obiekt pełnił różne funkcje, m.in. od roku 1816 do 1832 mieściła się w nim część biur rejencji opolskiej. Później służył jako szpital miejski, a od roku 1932 mieściło się w nim muzeum i biblioteka. Od roku 1946 ponownie zaczął służyć celom muzealnym.
W 1980 roku muzeum otrzymało sąsiednią kamienicę przy ul. Św. Wojciecha 13. Po remoncie klasycystyczna kamienica czynszowa z 1818 roku, mieści pracownie muzealne i administrację. W latach 1988 – 2006 w salach na drugim piętrze kamienicy organizowane były wystawy czasowe.
Pod koniec XX wieku muzeum otrzymało budynek przy ul. Ozimskiej 10, który po przekształceniu wnętrza, od 1999 roku mieści Galerię Muzeum Śląska Opolskiego. Własnością muzeum jest dziś również kamienica mieszczańska przy ul. Św. Wojciecha 9.
W latach 2005 – 2008 dzięki środkom z funduszów europejskich i przy finansowym wsparciu samorządu wojewódzkiego oraz ministra kultury i dziedzictwa narodowego zrealizowano projekt ?Mons Universitatis. Rozbudowa i remont Muzeum Śląska Opolskiego?, który umożliwił modernizację i adaptację wnętrz zabytkowej kamienicy mieszczańskiej, remont budynku administracyjnego i wystawowego, a także budowę nowego pawilonu, na którego dachu urządzono taras widokowy. Remont był ostatnią szansą zachowania walorów historycznych zabytkowych obiektów. Dzięki realizacji projektu Muzeum Śląska Opolskiego, nie zmieniając lokalizacji, powiększyło swą powierzchnię wystawową o 270%.
Instytucja Kultury
Województwa Opolskiego
